سه تار ظفر | ساخت ، تعمیر و فروش سه تار
نویسنده: کاظم ظفر 
تاریخچه سه تار: سفری از گذشته تا امروز
سه تار، این ساز دلنشین ایرانی، ریشه‌های عمیقی در تاریخ و فرهنگ این سرزمین دارد. اگرچه شکل امروزی آن حاصل تحولات و تغییرات بسیاری در طول زمان است، اما می‌توان ریشه‌های آن را در سازهای باستانی مانند تنبور و دوتار جستجو کرد.
ریشه‌های باستانی
قدیمی‌ترین نمونه‌های سازهایی شبیه به سه تار را می‌توان در نقاشی‌های دیواری برخی از تمدن‌های باستانی مانند مصر یافت که قدمتی چند هزار ساله دارند. البته این سازها از نظر شکل و ساختار با سه تار امروزی متفاوت بوده‌اند، اما نشان می‌دهند که ایده ساخت سازهای زهی و مضرابی از دیرباز در ذهن بشر وجود داشته است.
تحولات تاریخی
سه تار در طول تاریخ خود، تحولات بسیاری را تجربه کرده است. برخی از مهم‌ترین این تحولات عبارتند از:
- افزودن سیم چهارم: یکی از مهم‌ترین تغییرات در تاریخ سه تار، افزودن سیم چهارم به آن بود. این تغییر به مشتاق علیشاه کرمانی نسبت داده می‌شود و به همین دلیل، سیم چهارم را سیم مشتاق نیز می‌نامند.
- توسعه تکنیک‌های نوازندگی: با گذشت زمان، تکنیک‌های نوازندگی سه تار نیز پیچیده‌تر و متنوع‌تر شده‌اند. نوازندگان بزرگی مانند میرزا عبدالله، درویش خان و ابوالحسن صبا نقش مهمی در توسعه این تکنیک‌ها داشته‌اند.
- تبدیل شدن به سازی محبوب: در گذشته، سه تار بیشتر در میان طبقه اشراف و هنرمندان رواج داشت. اما با تلاش استادانی مانند میرزا عبدالله، این ساز به تدریج در میان مردم عادی نیز محبوب شد و به یکی از سازهای اصلی موسیقی ایرانی تبدیل شد.
سه تار در موسیقی ایرانی
امروزه سه تار یکی از مهم‌ترین سازهای موسیقی ایرانی است و در بسیاری از سبک‌های موسیقی ایرانی از آن استفاده می‌شود. صدای گرم و لطیف سه تار، آن را به سازی مناسب برای اجرای موسیقی‌های صوفیانه، کلاسیک و حتی برخی از سبک‌های موسیقی مدرن تبدیل کرده است.
ویژگی‌های منحصر به فرد سه تار
- صدای گرم و لطیف: صدای سه تار بسیار دلنشین و آرامش‌بخش است و به همین دلیل، برای اجرای قطعات آرام و ملایم بسیار مناسب است.
- قابلیت اجرای تکنیک‌های متنوع: سه تار به دلیل ساختار خاص خود، قابلیت اجرای تکنیک‌های متنوعی را دارد. از جمله این تکنیک‌ها می‌توان به مضراب‌کوبی، پرده‌گیری و ویبراسیون اشاره کرد.
- حجم صدای مناسب: صدای سه تار نسبت به سازهای دیگر مانند تار، حجم کمتری دارد. اما همین حجم صدای کم، به سه تار لطافت و ظرافت خاصی بخشیده است.
نتیجه‌گیری
سه تار، میراثی گران‌بها از موسیقی ایرانی است که در طول تاریخ تحولات بسیاری را تجربه کرده است. این ساز با صدای گرم و لطیف خود، همچنان جایگاه ویژه‌ای در دل موسیقی‌دوستان دارد و به عنوان یکی از نمادهای موسیقی ایرانی شناخته می‌شود
کوک ها و گوشی ها:
این ساز برای هر دستگاه کوک ویژه‌ای دارد ولی فاصلهٔ چهارم یا پنجم پایین رونده معمولاً بین سیم‌های اول و دوم ثابت است.
به کمک گوشی های سه تار می توان کوک سه تار را تنظیم کرد.
روش دست گرفتن سه تار
نوازندگان سه‌تار برای اجرای آن، در حالت نشسته روی زمین یا صندلی،
کاسهٔ ساز را به صورت مورب و با زاویهٔ ۴۵ درجه روی ران راست قرار داده و با سر انگشتان دست چپ روی پرده‌ها (دستان‌ها) ی روی دستهٔ سه‌تار حرکت می‌کنند
و با انگشت اشارهٔ دست راست خود به سیم‌ها ضربه می‌زنند.
شیوه نوازندگی:
معمولاً برای نوازندگی فقط انگشتان اشاره، میانی، حلقه و در بعضی موارد انگشت کوچک دست چپ استفاده می‌شوند.
اما در آثار استادان، استفاده از انگشت شست برای پرده‌گیری روی سیم بم نیز کاربرد دارد.
در آموزش سنتی تار و سه‌تار، انگشت چهارم مورداستفاده نیست مگر به جای انگشت سوم،
همچنین استفاده بیش از حد از آن، باعث تنبلی انگشت سوم می‌شود.
انگشتی که برای یک نت معرفی می‌شود دربرگیرنده شش نت است، سه نت سیم سفید، سه نت هم سیم زرد.
پس اگر نت‌ها در داخل این شش نت قرار دارند حرکت دست جایز نیست.
انگشت اول مجاز به حرکت است و انگشت‌های دوم و سوم مجاز به حرکت نیستند مگر سکوت لازم بین دو جمله وجود داشته باشد.
در حین نوازندگی سه‌تار، می‌توان با زخمه‌زدن نزدیک به خرک، صدا را کمی زبر و خشن کرد؛ و با انجام این کار نزدیک به گلوی ساز، صدایی نرم و ملایم و اصطلاحاً پخته‌تر تولید می‌شود.
ساخت:
اجزای اصلی سه تار
سه تار شامل قسمت های زیر می باشد
کاسه سه تار
صفحه سه تار
خرک سه تار
سیم گیر
دسته سه تار
شیطانک سه تار
سرپنجه سه تار
گوشی سه تار
پرده ها یا دستان ها
سیم های سه تار
در ساخت ساز سه‌تار از چوب (معمولاً گردو ،توت و افرا) برای کاسه، و (توت) برای صفحه و (گردو) برای دسته و از فلز (برنز و فولاد) برای سیم‌ها و از استخوان برای تزئینات دسته، شیطانک و گاهی اوقات سیم‌گیر استفاده می‌شود.
چوب های خوش رنگ دیگر مانند انواع چوب های آفریقایی نیز برای تزئینات سه تار کار برد دارد.(مراجعه کنید به مقاله چوب های پر کاربرد در ساز سازی)
سهتارسازان قدیم(منبع کتاب استاد حسین مسعود)
بنا به تحقیق زنده‌یاد استاد روح‌الله خالقی در کتاب سر‌گذشت موسیقی ایران
سه تارسازان معروف که سازشان مورد توّجه نوازندگان قرار گرفته، عبارت‌اند:
از استاد فرج‌الله زادور ارمنی، یحیی قدیم حاج محمد کریم‌خان، حاج طاهر، سید جلال،
غلامحسین خان، علی محمد صفایی، محمد عشقی نوائی-مفتح‌السلطان
سهتارسازانی هم در مراغه بوده‌اند که سه‌تارهایشان مرغوب بوده اما نامی از سازندگان آنها در دست نیست
در عصر حاضر نیز سه تار سازان بزرگ وممتازی وجود دارند مانند:علیرضا باقری،رامین جزایری،حمید سکوتی و …..
از میان سهتارسازانی که ذکرشان رفت و سه‌تارهایشان از شهرت بیشتری برخوردار بوده،
علی محمد صفایی از نظر زیبایی و سه‌تارهای حاج طاهر به لحاظ خوش‌صدایی از کیفیت بالایی برخوردار بوده اند
که مورد تأیید سه‌تارنوازان قدیم و جدید است.
نگهداری از ساز
متأسفانه این آثار در اثر سهل‌انگاری دارندگان آنها اغلب به مرور زمان از بین رفته اند،
و آنهایی که باقی مانده‌اند باز هم به دلیل بی‌توّجهی در نگهداری از آنها، وضع نامطلوبی دارند.
تغییراتی که به علّت تعمیرات غیر اصولی و نا به جا روی آنها انجام شده،به صدا دهی‌شان لطمهٔ جدی زده است.
اینجاست که باید گفته شود نگهداری از هر اثر هنری، خود یک هنر است که باید به دارندگان آنها آموزش داده شود،
به ویژه در مورد ساز که بیشتر در معرض خطرات و آفات هستند.
استاد حاج طاهر
استاد حاج طاهر یکی از سهتارسازان ماهر است که در کارش شیوهٔ مخصوصی داشته،
وصالی را به بهترین شکل انجام می‌داده و الگو و حجم سه‌تارهایش منحصر به فرد بوده است.
در انتخاب چوب برای ساخت کاسه و دسته نهایت دقّت را به خرج می‌داده
و سه‌تارهای او در سه اندازهٔ بزرگ و متوسط و کوچک طراحی و ساخته می‌شد.
باز‌دهی صدای سه‌تارهای حاج طاهر، زنگ‌دار – بم‌خوان – تودماغی بود که این سه نوع صدا با هم صدای جذاب و دلپذیری را به وجود می‌آورد
که خاص سازنده اش بود و با سه‌تارهای دیگران تفاوت داشت.
کیفیت سازها
سه‌تارهای حاج طاهر سبک‌وزن، خوش‌دست و زیبا و رنگ آنها قهوه‌ای سیر است.
چنانچه سالم و دست نخوردهٔ آن گیر بیاید از ارزش بالایی هم از نظر قیمت و هم از نظر قدمت برخوردار است
و نیز جنبهٔ میراث فرهنگی دارد. امروز اغلب سهتارسازان از الگوهای حاج طاهر استفاده می‌کنند.
این استاد سه‌تارهای یک تکه هم ساخته که آنها هم از کیفیت بالایی برخوردارند.
سهتارسازان نامی دیگری هم بوده‌اند که آثار بسیار عالی و زیبایی خلق کرده‌اند،
از نظر زیباسازی می‌توان علی محمد صفایی را در رأس قرار داد.
او سه‌تارهای ۴۸ ترک بی‌نظیری ساخته که ترک‌های ان یک در میان از چوب شمشاد و فوفل و بین ترک‌ها،
یک ورقه نقره و بین دو ورقه نقره، یک ترک صدف به پهنای یک و نیم میلی‌متر گذاشته و وصالی آن را با مهارت خاصی انجام داده که بیننده را به حیرت وا می‌دارد.
رودسته و سیم‌گیر را نیز با صدف‌هایی بی‌نهایت استادانه ساخته و پرداخته کرده است.
صدف‌های به کار رفته در سه‌تارها از بهترین نوع صدف است که در مقابل نور درخشندگی خاصی دارد.
بیجا نیست که یکی از آن سه تارها را «برلیان» نام‌گذاری کرده و از دست استاد زمانهٔ تار و سه‌تار نشانی دریافت داشته است.
این نشان را مرحوم غلامحسین درویش (درویش خان) به کسی می‌داده که از جمیع جهات کاری والا انجام داده باشد.
او سه‌تارهای ترک پهن هم ساخته اما تعداد آنها بسیار کم است، زیرا فقط برای خود و دوستان نزدیکش سه‌تار می‌ساخته و از این راه ارتزاق نمی‌کرد.
استاد حاج طاهر سه‌تار کتابی کوچکی هم ساخته بوده که حمل آن برایش آسان باشد.
به نوشته استاد روح‌الله خالقی تولّدش در ۱۲۷۶ و وفاتش در ۱۳۱۸ اتفاق افتاده است. خداوند او و همه رفتگان را بیامرزد.
استاد محمد عشقی
استاد محمد عشقی نوایی یکی از ماهرترین و پرکارترین سازسازهای سنتی ایران بوده است.
او انسانی والا، از خود گذشته، با صفا، دست‌و‌دل‌باز و هنرمندی واقعی و به دور از تفرعن و قابل احترام بود
و برای به کمال رساندن هنرش از سختی‌ای روی گردان نبوده است.
وی یکی از بهترین شاگردان استاد سید جلال تار‌ساز و سه‌تارساز معروف به شمار می‌رفت.
عشقی نه تنها سه‌تارساز خوبی بود بلکه تارهای نخبه‌ای هم ساخته است اما دل‌بستگی اصلی او ساختن سه‌تار بود.
سه‌تارهایش خوش‌دست، سبک‌وزن و خوش‌صدا و بسیار زیبا است امروز هنرمندان به داشتن سه‌تارهای عشقی افتخار می‌کنند.
سه‌تارهای او علاقه‌مندان و جویندگان بسیاری دارد، اما در زمان حیاتش کسی تصور نمی‌کرد که کارهای او این چنین ممتاز و منحصر به فرد شوند.
حتی خود او هم که به کارش ایمان داشت، اظهارنظر نمی‌کرد زیرا مسلم می‌دانست تا زمانی که زنده است، کسی قدر کارهایش را نمی‌داند
و باور ندارند که سازندهٔ ساز با چه خون دلی وسایل کارش را مهیا می‌کند، تا بهترین‌ها را تحویل جامعهٔ هنری بدهد.
عشقی از آن هنرمندانی بود که از هنرش بهرهای نبرد
در اوایل کار مغازه‌اش سرپل تجریش و پاتوق هنرمندان بود و با دل و جان از آنها پذیرایی می‌کرد.
بعد مغازهٔ او به خیابان مقصود بیک، کوچهٔ ثقفی انتقال یافت که هم محل کار بود و هم محل زندگی‌اش، زندگی او بسیار مختصر بود،
کارگاهش کوچک ولی طبعی بلند و عزمی راسخ داشت.
او عاشق کارها و ساخته‌هایش بود و همین عشق و علاقه او را سرپا نگه می‌داشت و با همان وسایل جزئی که داشت، سه‌تارهایی عالی می‌ساخت.
مغازه داران کارهای با ارزش او را ارزان می‌خریدند و به چند برابر قیمت می‌فروختند و حاصل زحمات او نصیب دیگران می‌شد.
او واقعاً استادی کم نظیر و بی ریا بود.
دعوت به مرکز حفظ و اشاعه موسیقی
به مرور ایّام قوای وی به تحلیل می‌رفت شور و نشاط او رو به کاستی می‌گذاشت،
زیرا کسی که نتواند به طور دلخواه کار کند، هم از نظر روحی و هم از نظر کاری افت می‌کند،
اما در مورد عشقی چنین نشد و دکتر داریوش صفوت، مدیر مرکز حفظ و اشاعهٔ موسیقی که از استادان دلسوز و هنرشناس این دوران‌اند،
عشقی نوایی را به مرکز حفظ و اشاعهٔ موسیقی دعوت می‌کند، که دو ثمر نیکو در برداشت،
یکی این که مرحوم عشقی از انزوای روحی و کاری نجات یافت و دیگر باعث شد که هنرجویان آن مرکز از دانش و مهارت عشقی برخوردار شوند
که بعضی از آنها در این صنعت به مرتبه والایی رسیده‌اند، از جمله «فرمان مرادی» که امروز استادی قابل است.
شایان ذکر است که این شاگرد حق شناس، حق شاگردی را در مورد استادش کاملأ به جا آورد و تا آخرین لحظهٔ حیات او یار و مددکارش بود.
به علّت وقوع سیل تجریش که چند سال پیش اتفاق افتاد، مغازهٔ عشقی چون در گودی قرار داشت آسیب فراوانی دید
و خود او نیز مدّتی بستری بود و در طول این مدت شاگرد قدر‌‌دانش، مددکار او بود.
هم چنان که ذکر شد مرحوم عشقی از کسانی بود که کارگاهش محفل استادان بنام و برجستهٔ زمان بود
و اگر چه بهرهای از زندگی هنری‌اش نبرد، اما نام او و کارهای ارزنده اش، همواره در یادها و خاطره‌ها زنده و جاوید است.
استاد نریمان
شادروان استاد نریمان از ساز‌سازان ماهر زمان خود بود.
او صنعتگری کم‌نظیر بود.در ساختن تمامی سازهای سنتی ایرانی و سازهای محلی از شهرتی به‌سزا برخوردار بود.
عودهای ساخت او شهرت جهانی داشت و از صدادهی خوبی برخوردار بود.
سه تار
سه‌تارهایش هم از نظر زیبایی و صدادهی کم‌نظیر و درساخت قسمت وصالی سه تار استاد زمان خود بود.
سه‌تار یک تکه را عالی می‌ساخت. تعدادی سه‌تار ترک ریز از چوب فوفل و شمشاد ساخته که در موزه نگهداری می‌شود.
ساخت تنبور
تنبور ترکه ای را بدون قالب می‌ساخت که هیچ استادی قادر به ساخت آن نبود و فقط منحصر به خود نریمان بود.
تنبورهای او صدایی خوش‌آهنگ دارند، امروز نوازندگان تنبور به داشتن تنبورهای نریمان به خود می‌بالند.
تعداد زیادی تنبور یک تکهٔ کشکولی ساخته که آنها هم از صدادهی بالایی برخوردارند.
چگور
مهارت او در ساخت چگور، ساز محلی آذری در‌خور توّجه است، او این ساز را بدون قالب می‌ساخت و خود او نوازنده خوب چگور بود
و با این که تبار ارمنی داشت، زبان آذری را خوب می‌دانست.
ساز قانون
برای ساختن ساز قانون زحمت زیادی متحمل شده و قانون‌های زیبایی ساخته است.
نوعی کلید برای عوض کردن نوت‌های قانون طراحی کرده بود که به خاطر مرگ نابهنگامش، به انجام نرسید.
تعمیر‌کاری را به طور کامل و بدون نقص انجام می‌داد فرزندان او همگی هنر را از پدر به ارث برده‌اند.
اخلاق
استاد نریمان در کارش مردی فعال و کاردان و از نظر اجتماعی مردم دوست بود.
همیشه خندان و با مشتریان برخوردی خوش داشت و هنرمندان معروف زمان به دورش جمع بودند.
او در میانسالی در اثر سکتهٔ مغزی از دنیا رفت و جامعهٔ هنری را داغدار کرد.
سه تار ظفر
